Rükneddin Ubeydullah es-Semerkandî

Kadim tarihsel şahsiyetler üzerinde yapılan çalışmalar, kendi içinde birçok zorluğu barındırmaktadır. Çünkü matbaanın icat edilmemiş olması ve geçmişin tarihe yön veren olgularından biri olan savaşların varlığı, müelliflerin eserleri ve hayatlarının eksiksiz bir şekilde günümüze ulaşmasını engellemiştir.  Ubeydullah b. Semerkandî de ifade ettiğimiz  bu hususlardan nasibini almasına rağmen tarihî kaynaklarda az da olsa onun hakkında bazı bilgiler mevcuttur. Rükneddîn Ubeydullah b. Muhammed es-Semerkandî’nin doğum tarihi ile doğum yeri hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte Semarkandî künyesinden dolayı Semerkantlı olabileceği tahmin edilmektedir. Semarkandî, öğrenim hayatının ilk yıllarını tamamladıktan sonra bulunduğu bölgeden ayrılarak Bağdat’a gelmiştir. Bağdat’a geldiği ilk dönemlerde Müstansıriyye Medresesi’nde Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’den ders aldığı nakledilmektedir. Bu süreçten sonra eğitimini tamamlayan Semarkandî, Dımaşk’a gidip yerleşmiştir.  Hocalık serüvenini önceleri camilerde, sonraları ise Zâhiriyye Medresesi’nde müderrislik yaparak devam ettiren Semerkandî, zamanla kendi döneminin önde gelen âlimlerden biri haline gelmiştir. Semerkandî’nin kendi dönemindeki en önemli ve etkin alimlerden olmasının sebeple-rinden birisi de ilmi vukufiyetinin yanında âbid ve salih bir mümin olarak hayatını idame ettirmesidir.  Nitekim onun eğitim ve öğretim faaliyetlerinin dışındaki zamanlarda gününü zikir ve namaz ile geçirerek sıklıkla oruç tuttuğu rivayet edilmektedir. 

Müteahhir dönemi Mâtürîdî geleneğinin önde gelen simalarından biri olan Semerkandî, ilmî vukufiyeti ve güzel ahlâkından dolayı “şeyh” künyesi ile anılmıştır. Bunun yanı sıra camilerde ders halkaları oluşturan Semerkandî’nin derslerine birçok öğrenci katılmıştır. Semerkandî’nin Şâfiî/Eş’arîlerin yoğunlukta olduğu Bağdat ve Dımaşk’ta dersler vermesi, Mâtürîdî eğitim geleneğinin devam ettiğinin güzel bir örneğidir. Hayatının ilerleyen yıllarında Nûriyye Medresesi müderrisliğine tayin edilen Semerkandî, buradaki görevine başladıktan altı gün sonra Ali el-Havrânî tarafından suikaste uğrayarak hayatını kaybetmiştir. Bu olaydan sonra yapılan soruşturmalar sonucu suçunu itiraf eden katil, işlediği cinayetten dolayı kısas olarak idam edilmiştir. 

Kelâm, fıkıh, tefsir, hadis ve tasavvuf alanında eserler telif eden Semerkandî’nin çok yönlü bir âlim olmasından dolayı İslâmî ilimlerin geneline yönelik derin bir vukûfiyetinin bulunduğu bilinmektedir. Aynı zamanda toplum ve öğrencilerle içe içe olmasından dolayı toplumun ihtiyaçlarını doğru bir şekilde tespit edip bu tespitlerini eserlerine yansıtmıştır. Özellikle kelâm eserlerinde kelâm ile tasavvufu mecz ederek eserlerini toplumun her kesiminin anlayabileceği şekilde telif etmiştir. Bu bağlamda “Şerhu’l-esmâ’i’l-hüsnâ” ile “el-Akîdetü’r-Rükniyye” adlı eserleri örnek gösterilebilir. Ayrıca Semerkandî’nin müderris (öğretmen) olması eserlerinin sistematik olmasına vesile olmuştur. Bu sayede Semerkandî’nin eserleri istifadesi yüksek olan eserler haline gelmiştir. Fikirlerinin genel ekseni Hanefî/Mâtürîdî çizgide bulunmasına rağmen kendine ait bir orijinalitesi bulunan Ubeydullah b. Semerkandî birçok eser telif etmiştir. Kaynaklarda Semerkandî’nin ölüm tarihi hicri 701 yılı olarak gösterilmektedir.  Semerkandî vefat ettiğinde ardında birçok öğrenci ve eskimeyen eserler bırakmıştır. Eserleri, çağlar geçmesine rağmen günümüzde okunmaya devam etmektedir. Bu vesileyle ilmi mirasa katkılarından dolayı Allah Teâlâ’dan Şeyh Semerkandî’nin makamını âli etmesini niyaz ediyoruz. 

Eserleri

1. el-Akîdetü’r-Rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah. Eser, Mustafa Sinanoğlu tarafından tahkik edilerek İsam Yayınları tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 2008). 

2. ‘Akā’idü’ş-Şeyh Rükniddîn es-Semerkandî 

3. Şerhü’l-Esmai’l-Hüsnâ

4. Risâle fi’l-îmân ve’l-küfr 

5. Risâletü’l-‘ubûdiyye

6. Risâletü’t-tevbe 

7. Risâletu’l-Melekût

8. Risâle fi Beyâni enne kalbe’l-Ademi ve’l-Cinni beyne İsba’ayni

9. Risâle fi’r-rûh

10. er-Risâletü’l-insâniyye

11. Risâle fî hakīkati’l-‘âlem

12. Câmi‘u’l-usûl. İsmet Garibullah ŞİMŞEK tarafından tahkik edilen eser İsam Yayınları tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 2020).

13. el-Kavâ‘idü’l-fıkhiyye

14. İ‘câzü’l-Kur’ân 

15. Tefsîrü’s-Semerkandî

16. Mülahhas min Şerhi Me‘âni’l-âsâr

17. Garîbü’l-Kur’ân. Eser, yüksek lisans tezi olarak Mustafa ARICAN tarafından tahkik edilmiştir.

(Kaynaklar: Mustafa Sinanoğlu, ‘‘Ubeydullah b. Muhammed es-Semerkandî’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/480-481; Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî, A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr, thk. Ali Ebû Zeyd vd, (Beyrut: Darü’l-Fikri’l-Muasır, 1998), 3/207-208; Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine fi a’yani’l-maidetü’l-samine, (Saydarabad: Dâiretü’l Maârifi’l-Osmâniyye, 1972), 2/433; Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer en Nuaymî ed-Dımaşkî, ed-Dâris fî târîhi’l-medâris, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990), 1/419, es-Safedî, A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr, 3/207-208; Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımaşkī, el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî (Kahire: Dârü’l-Hicr, 1998),18/7-8.)